सेवाग्राहीका समग्र अपेक्षालाई कार्यान्वयनमा ल्याउने मूख्य कार्य सरकार र कर्मचारीको हो । आवश्यक ऐन, नियमरुपी औजारको माध्यमबाट जनताको अपेक्षालाई निजामती कर्मचारीहरूले उनीहरूकै घरदैलो सम्म लैजान्छन् ।

विषयप्रवेश 
जनचाहना अनुकूल संघीयता स्थापित गर्न सिकाउँछ निजामती सेवाले । संघीयतालाई सरल र सहज तुल्याउँदै सबैलाई समेट्न वर्तमान निजामती सेवा अपरिहार्य छ । निजामती सेवाको मूल मर्म भनेकै सेवाहो । “सेवाहीः परमो धर्म” सनातनी संस्कृतिहो । मिजास र मिठासले मित्रताको पहिचान हुन्छ । मैत्रीपूर्ण कार्यान्वयन तह निजामती सेवाको शान हो । विशुद्ध सेवाभावबाट प्रेरित क्रियाकलापले जन अपेक्षालाई थप टेवा दिन्छ । समयको माग बमोजिम परिवर्तन हुन्छ निजामती सेवा । निजामती सेवालाई विगत कोजस्तो नबनाई समया नुकूलको सहयात्री बनाउने कार्य जिम्मेवारी कर्मचारीकै काँधमा आइपुगेको छ । निजामती सेवालाई हेर्ने आँखामा अनेक आयामहरू देखिन्छन् । सबै क्षेत्र, वर्ग, समुदाय, लिंग आदिको अपेक्षा यसै सेवाप्रति रहेको छ । निजामती सेवाले जनताका समस्यालाई केन्द्रविन्दुमा राखी समाधानको सुत्रलाई आत्मसात गरेको छ । जन अपेक्षालाई समिपबाट नियाल्दै कार्यान्वयनमा थप सुधार गर्ने बेला हो आजको निजामती सेवाको ।

निजामती सेवा
सरकारी संरचना, उसको कार्यक्षेत्र, कार्यसंस्कृति, सेवा प्रवाहको स्थिति, उत्तरदायित्वको अपनत्त्व, पारदर्शिता, उत्प्रेरणा, मनोबल, अनुशासन र नैतिकता, सदाचार, सन्तुलित विकास, स्रोत साधनको उचित व्यवस्थापन तथा उचित अनुगमन÷मूल्याङ्कन जस्ता विषयमा निजामती सेवाको अहम् भूमिका रहन्छ । जनताका आशा र विश्वासको मापन पनि यिनै विधिबाट हेरिन्छ । द्विविधाको निराकरण र सरलताका लागि निजामती सेवाको उच्च एवम् निःस्वार्थपूर्ण भूमिकालाई आवश्यकता ठानिएको छ । जनताका नजरमा विद्यमान सरकारी संरचना र प्रक्रियाहरू बोझिला मानिएका छन् । एकै प्रकृतिका कार्यसम्पादनमा दोहोरो स्रोत, साधन र समयको खर्च हुने र न्यून उपलब्धि प्राप्त हुने गरेको देखिन्छ । एउटा कर्मचारीले गर्न सक्ने कार्यसम्पादनको खास विश्लेषण र पहिचान भएको देखिँदैन । सरल नीति मार्फत सहजकर्ताको भूमिकामा उभिनु पर्दछ वर्तमान निजामती सेवा । सार्वजनिक सेवामा समन्वयात्मक भूमिका होस् भन्ने सबै जनताको चाहना तीब्र छ । यसो भएमा सहजै पुगिन्छ निजामती सेवाको परिकल्पित लक्ष्य र उद्धेश्यमा । कर्मचारीहरू जति क्रियाशील हुन्छन् त्यतिमात्रामा निजामती सेवाको प्रत्याभूति रहन्छ ।

राज्य सञ्चालन आँफै हुँदैन । सञ्चालन गर्ने भनेको सुव्यवस्थित तवरबाट सरकारले हो । सरकार÷प्रशासन राज्यको मष्तिष्कहो भने निजामती सेवाका कर्मचारीहरू उसका इन्द्रिय÷कर्मेन्द्रियहरू हुन् । मष्तिष्कको निर्देशनमा चल्दछन् इन्द्रियहरू । मष्तिष्क र इन्द्रिय÷कर्मेन्द्रिय आ–आफ्नै तवरले चल्न थालेमा एकात्मक शासन पलाउँछ । जनअपेक्षामा बाधा उत्पन्न हुन्छ । आशातीत प्रतिफल प्राप्त गर्न सकिँदैन आपसी समन्वयको अभावमा । मष्तिष्कले आफ्ना इन्द्रिय÷कर्मेन्द्रियको क्षमता र इन्द्रिय÷कर्मेन्द्रियले मष्तिष्कको मान राख्नु पर्दछ । सरकारको नीति विपरीत कर्मचारीले र कर्मचारीको क्षमता विपरित सरकारले कामगर्नु÷गराउनु निजामती सेवामा शोभनीय हुँदैन । सरकार र कर्मचारीको बुझाई एउटै भएमा मात्र जन अपेक्षाकृत निजामती सेवाले समाजमा समृद्धि ल्याउँछ । यसो भएमा सुनमा सुगन्ध स्वतः छाउँछ ।

जन अपेक्षा वृद्धि गर्ने तत्व सुशासन
निजामती सेवाको सुन्दरतामा सुशासन अभिन्न अंगका रुपमा अंगिकार गरिएकै छ सर्वत्र । ‘सु’को अर्थ शुभ वा राम्रो हुन्छ । सुशासनमा रामराज्यको परिकल्पना गरिएको पाइन्छ । गुड गभरनेन्स शब्दको पहिलो प्रयोग विश्व बैङ्कले सन् १९८९ मा गरेको पाइन्छ । नीति, विधि, थीति र रीतियुक्त प्रशासन नै खासमा सुशासन हो । राष्ट्रको चौतर्फी विकास र समृद्धिका लागि निजामती सेवाको आवश्यकता महसुस गरियो । जन मैत्री निजामती सेवा सेवाग्राहीका समीपमा रहने साथी हो । हाल सञ्चालित निजामती सेवामा जनताको अपनत्त्व हुने गरी चालिएको कदम नै वर्तमान शासन पद्धति हो । न्याय निसाफ मार्फत समाजमा समन्याय र समता ल्याउनु राम्रो शासनको कडी हो । साधुलाई सुली र चोरलाई चौतारो नमिलोस् र नमिलाईयोस् भन्नका लागि निजामती सेवाको पहरेदारी अपरिहार्य हुन्छ । लोकतान्त्रिक निजामती सेवालाई व्यवसायिक, स्वच्छ र गतिशील तुल्याउँन राजनीतिक सहमती र समझदारी अवस्यम्भावी छ । यसमा जनताको चाँसो झन बढीरहेको छ र अधिक मात्रामा अपेक्षा पनि प्रस्तुत गरिरहेका छन् ।

खास तत्त्व अन्तर निहित रहेको शालिग्राम जस्तै महत्त्वपूर्ण वस्तु हो निजामती सेवामा रहेको सुशासन । गण्डकीको शिर भागबाट बग्ने सबै ढुङ्गाहरू शालिग्राम बन्न सक्दैनन् । धेरैजसो ढुङ्गाका बाहिरपट्टी चुच्चाचुच्ची र विकारका वस्तुहरू बाक्लै टालिएका हुन्छन् । कुशासनरुपी विकृति, विसङ्गति, भ्रष्टाचार, अन्याय जस्ता वस्तुहरू पखालिएका छैनन् । यस खाले ढुङ्गा शालिग्राम होइनन् । शालिग्रामरुपी निजामती सेवालाई प्राप्तगर्न शालिग्राम बाहेकका ढुङ्गाहरूलाई गण्डकीमा होमिनु पर्दछ । चुच्चा चुच्ची फालेर, पखालिएर, कञ्चन र कामयावी भई आएका शालिग्रामरुपी निजामती सेवाकर्मीलाई छानेर सुशासनयुक्त सङ्घीय राज्य सञ्चालनमा समर्पित बनाउनु पर्दछ । निजामती सेवाले सार्वजनिक सरोकारका विषयमा सर्वधारणको पहुँचलाई परिपक्क पार्दछ । यस कार्यले सुशासनलाई थप परिष्कार गर्दछ र जनअपेक्षा पुरा गर्नमा मूख्य भुमिका निर्वाह गर्दछ ।

निजामती सेवाप्रतिका जन अपेक्षाहरू 
निजामती सेवामा यदाकदा देखा पर्दै गएका विकृति वा गलत क्रियाकलापहरूले गर्दा निजामती सेवाप्रति जन अपेक्षा कम हुँदै गएता पनि यसको विकल्प छैन नै भन्नु पर्दछ । आमूल रुपमा सुधारिएको निजामती सेवा देख्न चाहेका छन् जनताहरू । झन्जटिला प्रक्रियाहरूलाई आत्मसात गर्न इन्कार गर्ने इच्छा राख्दछन् । छिटो छरितो समयमा सेवा पाउँन लालायित छन् । आफ्नो छेउछाउमा आएर सेवाप्रदान गरोस् भन्ने चाहेका छन् । प्रविधिलार्इ अधिकत्तम रुपमा प्रयोग गरेको देख्ने आशा राख्दछन् । निजी क्षेत्रसँग तुलना गर्दछन् । आफूलाई सरकारी कर्मचारीले हप्काउने र दप्काउने भन्दापनिसम्मानसहितको सेवा ग्रहण गर्ने उत्कट अभिलाशालिएर आएका हुन्छन् । कोही कसैलाई भनसुन गर्नु नपरोस् भन्ने सोच्दछन् । सरल प्रक्रियाहुनु पर्ने र सहयोगीभावनाले ओतप्रोत होउन् र चुस्त दुरुस्त रुपमाकामहुने अपेक्षागर्दछन् । स्मार्ट निजामती सेवाबाट सेवालिनपाउँदाआफूलाई गौरव महसुस होस् भन्ने कुरा चाहेका छन् ।

जनकेन्द्रीत सेवाप्रदान गरेवापत नियमानुसार पाउने सुविधा बाहेक कोही कसैबाट कुनै पनि लाभ प्राप्ती गर्नु निजामती सेवाको पहिचानको विषय हुदै होइन । यस्तो नहोस् भन्ने जनअपेक्षाले गर्दा सरकार र निजामती सेवाको कार्यक्षेत्र तथा सेवा प्रवाहका संरचनालाई सुधार्न सकिने अवसर आएको छ । अनुभव, अध्ययन र अनुसन्धानबाट प्रतिपादित सिद्धान्त र असल अभ्यासलाई सार्वजनिक प्रशासन अन्तरगतको निजामती सेवामा अनुसरण गर्न सकिन्छ । यस सेवालाई थप प्रभावयुक्त पार्न सबल र सक्षम निजामतीकर्मीहरूले आफ्नो कार्यान्वयन पक्षलाई जनचाहना अनुरुप सुमार्गमा कुँदाइरहेका छन् । यिनीहरूको मर्म र भावना पनि जनतालाई बढीभन्दा बढी सरल ढंगबाट सेवा दिनु हो । राम्रोका लागि एक्लो प्रयास सम्भव छैन । सदा सर्वदा स्तूत्य तथा सत्कार्य गर्नेहरू निजामती सेवाका हिमायतीहरू हुन् । उनीहरूलाई साथ दिनु जनता र नीति निर्माताहरूको कर्तव्य पनि हुन आउँछ । यसरी सबैले आफ्नो कर्तव्य पुरा गरेमा अपेक्षाकृत निजामती सेवाको मुहार सुन्दर र चम्किलो देख्न सकिन्छ ।

निष्कर्ष
कर्मचारीको साझा सेवा निजामती सेवा हो । जनचाहना अनुरुप परिवर्तित शासन व्यवस्थाले अपेक्षा गरेका उपलव्धीलाई संस्थागत गर्न कर्मचारीहरू मूख्य साधन हुन् । सेवाग्राहीका समग्र अपेक्षालाई कार्यान्वयनमा ल्याउने मूख्य कार्य सरकार र कर्मचारीको हो । आवश्यक ऐन, नियमरुपी औजारको माध्यमबाट जनताको अपेक्षालाई निजामती कर्मचारीहरूले उनीहरूकै घरदैलो सम्म लैजान्छन् । अपेक्षाको पूर्णताका लागि सरकार र कर्मचारी दुवैको साझा हिस्सा र जिम्मेवारी रहन्छ एक रथका दुई पाङ्ग्रा झैं । निजामती सेवाले कार्यसम्पादन नगरेसम्म पूर्ण रुपमा कार्यान्वयनमा ल्याउन हम्मेहम्मे नै पर्दछ । गैर निजामती भन्दा निजामती सेवाको भूमिका केन्द्रीय रुपमा रहेको देखिन्छ । विधि र विधानको उपयुक्त प्रयोग र सही समयमा सही निर्णय गरेका थुप्रै उदाहरण पनि छन् यस निजामती सेवासँग । त्यसैले न्याय संगत र त्रुटीरहित ढंगबाट जन अपेक्षालाई समयमै सम्बोधन गर्ने मूख्य भूमिकामा निजामती सेवाकै अव्वल स्थान रहेको बुझ्न सकिन्छ ।

सन्दर्भ सामग्री :
नेपालको संविधान, २०७२, नेपाल कानुनकिताब व्यवस्था समिति, बबरमहल, काठमाडौं ।
निजामती सेवा ऐन, २०४९ तथा नियमावली, २०५०, नेपाल कानुन किताब व्यवस्था समिति, बबरमहल, काठमाडौं ।
WWW.MOFAGA& PSC.GOV.NP